Ж.Мөнхбат аварга: Миний бүх зүйлийг яриулна гэвэл хол оо хэвтэнэ

Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, чөлөөт бөхийн олимпийн наадмын мөнгө, ДАШТ-ний хүрэл медальт, үндэсний баяр наадамд зургаан удаа түрүүлсэн Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын харьяат даяар дуурсагдах далай даян дархан аварга Жигжидийн Мөнхбат 77 насандаа буюу 2018 оны энэ сарын 9-нд бурхны оронд заларсан билээ.

Өдрийн сонины архиваас Ж.Мөнхбат аваргынд өнжиж байсан тэмдэглэлийг уншигч та бүхэнд товчлон хүргэж байна.

Мөөеө аварга руу өнгөрсөн амралтын өдрийн өглөө эрт гэгч нь утасдлаа. За сайхан амарсан уу. Би одоо очлоо. Та босч байгаа биз дээ хэмээн асуулаа. Тэгсэн өөдөөс Хувхай лүд чинь хар эрт залгаад байхдаа яадаг юм. Тамир та нарыг ирнэ гээд энэ хавиар гүйгээд л байна. Би одоо л босч байна. Чамайг одоо ирэх үгүйг чинь хэн мэддэг юм гэж хэлээд утсаа салгаж байна. Аварга өөдөөс аашилж ярина гэдгийг мэдэж байсан болохоор 50 мянгатынх нь байр руу явлаа.

Их дэлгүүрийн урдхан талд Ерөнхий сайд асан Б.Цэрэндорж гуайн хөшөөний зүүн талын байрны хоёр давхарт их аварга аж төрнө. Ингээд Мөөеө аваргын гэр рүү яваад орлоо. Гэрийн эзэгтэй Тамир хаалгаа онгойлгож өгч байна. Бид ч гэрийн эзэдтэй мэнд усаа мэдэлцээд зочны өрөө рүү нь яваад орлоо. Бөхийн удамт монголчуудын бахархал болсон Даяар дуурсагдах далай даян дархан аварга, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Мехикогийн олимпийн мөнгөн медальт, Жигжидийн Мөнхбатынд өнжсөн юм.

Гэрийн эзэгтэй Манайд та нар орой болтол байх юм уу. За та нар урдаа байгаа цайгаа уугаарай. Би одоохон шөл хийлээ гээд гал тогооны өрөө рүүгээ яваад орлоо.

Харин гэрийн эзэн бурхан тахилынхаа өөдөөс харсан буйдан дээр суучихаад надтай хуучилж гарлаа. Ж.Мөнхбат аваргынх 50 мянгатын гурван өрөө байрандаа олон жил амьдарч байгаа гэнэ. Том өрөөний ханаар жаазтай зураг дүүрэн өлгөөтэй. Аваргын засуулынхаа мөрийг түшээд бага зэрэг ярвайчихсан дэвж байгаа зурагнаас эхлээд зодог шуудгаа бүсэлчихсэн зураг гээд ёстой ид барилдаж, олныг шуугиулж явсан цэл залуухан үеийн зураг олон байна. Мөн аваргын отгон хүү Япон улсын мэргэжлийн сумо бөхийн 69 дэх Их аварга Хакухо М.Даваажаргалын зургууд өлгөөтэй байх. Мөн Японы эзэн хааны өгсөн сэлэм бурхны хоёр талын хананд байршжээ. Булчин шөрмөс нь зангирсан бие дээрээ Олимпийн анхны мөнгөн медаль, ДАШТ-ээс Монголоос анх удаагаа хүрэл медаль зүүж авахуулсан зургаа ихэд нандигнадаг бололтой. Томоо гэгч нь жаазанд хийгээд хоёр медалиа хажууд нь тавьсан харагдана.

ЖИГЖИДИЙН НҮДНИЙ БУЛАЙ ИХ АВАРГА БОЛСОН ТҮҮХ

Мөөеө аваргын төрсөн нутгийг мэдэхгүй хүн ховор биз ээ. Улаанбаатар хотоос баруун тийш 200 гаруй километр давхиад хүрэх Төв аймгийн Эрдэнэсант сум. 1941 онд онд тус сумын Хадан хошуу хэмээх газар Д.Чанцал гэх хүний арав дахь хүүхэд болон мэндэлсэн гэдэг. 11 хүүхэдтэй айлын долоон хүүгийн отгон хүү. Аваргыг төрүүлэхдээ түүний ээж Д.Хажид их ядруу байж, хүүхдээ ч хөхүүлэх тэнхэлгүй байсан гэнэ. Тэгтэл ээжийнх нь гурав дахь ах Жигжид дүүгээ төрөөд ядруу байна гэдгийг дуулаад давхиж ирсэн гэнэ. Гэр орны байдал, ахуй амьдрал, нярайлаад удаагүй байгаа дүүгийнх нь байдал хүндхэн байсан учир дөнгөж төрсөн хүүг өвөртлөөд явчихсан байна.

Тэр үед аваргын ээж ахдаа хандан Ах минь ядарсан цагтаа хүүгээр минь морио ойртуулж байгаарай гэж захиад үхрийн эврэн угж өгөөд явуулсан гэдэг. Үүнээс эхлэн ээжийнхээ ахынд өргүүлсэн Мөнхбат айлын эрх танхил ганц хүү болсон түүхтэй гэнэ. Хүүхэд насныхаа талаар аварга ингэж ярьж байна. Би дөрөв, таван настай байсан юм шиг байгаа юм. Үнээ тугалж байсан юм. Өргөмөл ээж үнээгээ сааж дуусаад тугалыг нь тавиад хөхүүлж байхад нь нөгөө үнээнийх нь хөхийг хөхөх гэж байгаад чацга алдатлаа мөргүүлж байсан санаанаас ер гардаггүй юм. Азаар тэр үнээ мухар байсан болохоор би амьд гарахгүй юу. Эвэртэй үнээ байж таараад эврээрээ сэжсэн бол гэдсээ хүү татуу-лахгүй юу хэмээн ярьж байна.

Тэгэхээр нь таныг чинь Жигжидийн нүдний булай хүн болохгүй гэдэг байсан гээ биз дээ гэтэл өөдөөс Хэн тэгж байгаа юм. Чи мэдэх юм уу гээд инээд алдаж байна. Тэгснээ Миний аав надад ерөөсөө үг хэлдэггүй. их эрхлүүлдэг хүн байсан юм. Ямар сайндаа авдрын араар байсан архийг арван нас хүрээгүй байхдаа ууж согтоод бууцан дээр өнхөрч ойчоод байхад юу ч хэлэхгүй хараад зогсож байдаг байсан юм. Би хүүхэд байхдаа нүгэлтэй амьтан байсан юм. Унаж яваа морио өдөрт хэдээр нь эцээгээд хаячихна. Морь унасан үедээ алхана гэж байхгүй. Улаан тоостойгоо л давхиж явна. Хонины бэлчээр дээр яваа айлын хүүхдүүдийг шоглоно. Ах нартай байнга барилдана. Үүнийг харсан нутгийнхан Энэ Жигжидийн нүдний булай хүн болохгүй гэнэ. Харин аав маань намайг өмөөрөөд Хүн болоогүй, юу болчихсон байгаа юм гэдэг байсан юм билээ гэж хуучлав.

ЦЭЭЖ ЭНХТАЙВНЫ ГҮҮР ДАВЖ, БӨГС НЬ АР ТАЛД НЬ ҮЛДЧИХЭЭД БАЙГАА ЮМ, ТА НАР УНАХАА МЭД, УНАНА ГЭЖ ЮУ БАЙДАГ ЮМ БЭ

Мөөеө аварга 1960 онд Эрдэнэсант сумандаа түрүүлж, сумын заан цол хүртсэн байдаг. Тэр үед 18 настай байж. Харин түүний дараа жил буюу 1961 онд Монголын бүх ард түмний анхдугаар спартакиадын үндэсний бөхийн тойргийн барилдаанд босоо түрүүлж 19 насандаа Монгол Улсын заан хэмээх цолыг хүртсэн билээ. Харин 1963 он түүний хувьд үндэсний бөх төдийгүй чөлөөт бөхөд амжилт гаргасан жил байв. Цагаан сарын барилдаанд түрүүлж тэр зундаа Ардын хувьсгалын 42 жилийн ойн их баяр наадамд босоо түрүүлж Монгол Улсын арслан цол хүртсэн билээ. Тэр жил Төв аймаг байгуулагдсаны 40 жилийн ойд мөн л түрүүлж байсан үе. Төв аймагт түрүүлчихээд бөхчүүдтэй тойрч суугаад айраг ууж байхдаа Богдхан уулын ард нь ч, өвөрт нь ч түрүүллээ. Намайг унагах амьтан гарч ирээсэй, сүүлийн үед унаж үзсэнгүй унаж үзэх юмсан. Унана гэж яадаг юм бэ хэмээн аархаж байсан гэдэг. Аваргын ааг, омог амжилт, ухаарал авчирсан зүйл байсан гэдгийг дурсч байна лээ.

Ж.Мөнхбат аварга улсын цол хүртсэний дараа нэг үе дээлээ хөөргөчихөөд ханхалзаж явдаг байсан гэнэ. Түүнийг хараад дургүйцсэн бөхчүүд Чи наад дээлээ жаахан учиртай өмсөөч гэдэг байж. Харин хариуд нь Та нарын бяр их сайндаа атга атгаар ордог бол минийх хормой хормойгоор орж байгаагаас цээж Энхтайвны гүүр давж, бөгс нь ар талд нь үлдчихээд байгаа юм.

Та нар унахаа мэд, унана гэж юу байдаг юм бэ” гээд л аархах. Засуулчид хажууд нь зогсох тээртэй санагдаад Малгай тэгшхэн шиг бариад туг руу дөхөж бай. Энэ мууг нутгийнх нь зүг шидчихээд очлоо гэх. Түүний бяр амтагдсан аархаж явсан үе дундаас Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат Дархан аварга Д.Дамдинд хэлсэн үг содон. Ардын хувьсгалын 45 жилийн ойн баяраар Туул гол үерлээд наадам хэд хоног хойшилж, Спортын төв ордонд бөхийн барилдааныг үргэлжлүүлж дуусгасан гэнэ. Аварга дөрвийн давааны ам авчихаад хэзээ барилдахыг хүлээж байж. Сүхбаатар аймгийн харьяат аймгийн арслан С.Бат-Өлзийг амлаж аваад дагуулаад яваад байсан гэнэ. Өөрт нь Чамайг авсан гэж хэлээгүй энд тэнд хүмүүстэй уулзаад яваад байж. Тэгсэн Мөөеө аваргаас болж дөрвийн даваа эхлэхгүй их хүлээлгэсэн юм байх. Бөх, дарга цэрэггүй ууртай байж. Д.Дамдин аварга ч хүртэл уурлаж байжээ.

Тэгэхээр Д.Дамдин аваргын өмнөөс Хаях би яараагүй байхад унах чи юундаа яардаг юм гэж аархжээ. Аварга аархсан үгэндээ хүрч үерийн жилийн баяр наадмын үзүүр, түрүүг Д.Дамдин аваргатай булаацалдаж дөрөв дэх удаагаа түрүүлж Монгол Улсын дархан аварга гэх эрхэм цолыг хүртэж байсан түүхтэй. Наадмын зүлэг ногоон дэвжээн дээр үе үеийн аваргууд эгнээд суучихсан байх үед За муусайн борог өвснүүд юу байна даа. Ургаж яваа ногоог амлаад унагачих чадал байна уу. Сачий чинь хүрвэл амлаад хаячих гэж хэлснээс авахуулаад ид барилдаж явах үедээ ам хэлээрээ төдийгүй барилдаанаараа аархаж явсан үе түүнд олон бий.

Түүний ааг омогтой үгнүүдийн талаар бичээд байвал барагдахгүй олон. Гурван удаа түрүүлж байж Аварга хэмээх цолыг гуйж биш гуядаж авсан. Таван жил засваргүй түрүүлсэн их аваргын ид барилдаж явсан талаар бид хөөрөлдсөөр байсан юм.

УЛСЫН АРСЛАН Л.СОСОРБАРАМ, ИРАНЫ БӨХ, ДЭЛХИЙН АВАРГА МАХТИЗИДЭГЭЭС ҮХТЛЭЭ АЙСАН

Таны айж бэргэж байсан ямар бөхчүүд байдаг вэ. Х.Баянмөнх аваргаас айж байсан уу гэж асуусан чинь Үхсэн нохой Баянмөнхөөс хэзээ ч айж үзээгүй. Би тэрнээс айна гэвэл хол оо хэвтэнэ. Харин яаж унагах вэ гэж л бодож байлаа гэв. Аваргын ид барилдаж байхдаа айж байсан хоёр л бөх байдаг гэнэ. Үндэсний бөхөөс Улсын арслан Л.Сосорбарамаас учиргүй их айж байсан аж. Харин чөлөөт бөхөөр бол Ираны бөх, дэлхийн аварга Махтизидэгээс жийрхсэн аж. Сооёо арслан Мөөёө аваргатай Ардын хувьсгалын 42 жилийн ойн баяр наадамд таарч барилдсан гэж байгаа. Барилдах гээд өртөл аваргын зүрх дэлсээд хөх мах нь чичрээд болж өгдөггүй бэргээд байж.

Түүнийгээ Сооёо арсланд мэдэгдэхгүй гээд л хоёр гуяа гөвдрүү гартал алгадаад тойрч алхаад байж. Тэгж байж арай гэж унагаж авсан гэнэ. Харин Ираны бөх, дэлхийн аварга Махтизидэгээс 1966 онд Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн АНУ-д болох үед учиргүй их айсан гэнэ. Эхний тойрогтоо сугалаа таарч барилдах болжээ. Ингээд барилдаж гарсан байна. Хар хөлс нь цуваад ёстой айж байгаагүйгээрээ айсан гэнэ.

Ийн ярилцаад Ж.Мөнхбат аварга 12:00 цагийн алдад биднийг дагуулаад гэрээсээ гарлаа. Нартай дулаахан өдөр болж байв. Аварга энэ хавийн орон сууцнуудын манаач нартай их найз юм. Тэд нартай өдрийг өнгөрөөдөг болжээ. Хөл тааруу болсноос хойш энэ хавиар эргэлдэх болсон гэнэ. Булганы Могод сумын 50 гаруй насны жижигхэн биетэй ах байна. Түүний манаачийн өрөөнд ороод суулаа. Энэ муу манай Түшээт хааны хошууных. Бид хэд сайхан найзална. Миний утсыг цэнэглэж өгдөг юм гэж танилцуулав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн санаачилгаар олимп дэлхийн медальтай тамирчдад сар бүр мөнгөн тэтгэлэг өгдөг болсноос хойш бага охиных нь хүүхэд Мөнх-Идэртээ энэ мөнгөө зарцуулдаг гэж ярив. Харин үлдсэн мөнгөө гэргий Ө.Тамиртаа хадгалуулчихдаг байна. Тэр хавийнхан манаачийн жижигхэн өрөөгөөр орж ирээд гарахдаа Та яасан орой гарч ирдэг юм бэ гэх. Даваажаргал өнгөрсөн хавар эх орондоо ирээд байж байхдаа энэ хавийн хүмүүст “аавд хань болж байгаарай” гэж захиад явсан гэнэ. Өдөрт гэртээ хийх ажилгүй болохоор энэ хавийн хүмүүстэй уулзаж, элдвийг ярьсаар өдрийг өнгөрөөдөг болжээ. Өвлийн цагт бүрэнхий болтол гэртээ ордоггүй гэж байгаа. Харин зуны цагт Төв аймгийн бөхчүүдтэй бэлтгэлд хамт гарах, нутаг руугаа явах зэргээр өдрийг өнгөрөөдөг гэсэн. Түүний гар утас дуугарлаа. Монгол Улсын аварга Г.Эрхэмбаяр багш руугаа залгаж мэнд мэдэж байна. Мань эр шавьтайгаа ингэж ярьж байна.

Чи тэгээд бэлтгэлээ хийгээд л байна уу. Үхсэн тэр яадаг юм. За за тэгж байгаад ярина биз. Би завгүй байна гээд утсаа салгав. Тэгснээ Сэлэнгийнхэн хөвөөнийхөө морьдыг хурдан гэнэ. Боохой Данзангаа аварга гэнэ. Чи олигтойхон л байгаарай. Аварга гэдэг цол чинь тийм амар олддог эд биш гэж Эрхэмбаярт хэлсэн хэмээн ярьж байна. Үүний дараа мөн л Монгол Улсын далай аварга Г.Өсөхбаяр залгаж байх жишээтэй. Ийн байтал өнжиж байгаа айлын эзэгтэй над руу залгаж байна. Та нар ороод ир гэж. Ингээд буцаад гэр рүү нь орлоо.

Би дотроо Мөнхбатыг боддог хэрнээ дургүй дүр эсгэж гүйлгэдэг байж. Эмэгтэй хүн бардам байх нь бас ч буруу биш. Би чинь их муухай ааштай, тэгээд ер нь царай өгдөггүй болохоор эргүүлэх санаатай залуус тэгсхийгээд цөхөрдөг байсан биз. Мөнхбатыг бас цөхөрвөл цөхрөхөөр гүйлгэсэн. Үнэн сэтгэлгүй бол цөхрөлтгүй тэгж хөөцөлдөхгүй шүү дээ. Өөртөө дасгаж, өөрийгөө дасгуулж байж суухыг хүсдэг байсан юм болов уу. Сэтгэлээсээ хайрласан хүний хайр харцнаас нь хүртэл мэдрэгддэг. Тэгж гүйсээр намайг ч өөртөө дасгасаар, өөрөө ч надад улам дассаар суучихсан хоёр. Хувь тавилангийн эрх жамаар учирсан юм даа хэмээн ярив.

Харин Мөөеө аварга Наадах чинь аварга хүн эргүүлж байхад мэдэж байгаа юм алга. Араасаа их гүйлгэсэн. Сайхан л амьтан байсан. Одоо чавганц болчихоод байгаа юм гээд инээх ажээ. Тэднийх таван хүүхэдтэй. Ууган хүү Батхуяг нь 1969 онд том охин Батцэрэн нь 1971 онд, дунд охин Батгэрэл нь 1977 онд, бага охин Баасанжаргал нь 1982 онд, отгон хүү Даваажаргал нь 1985 онд төрсөн. Одоо харин үр хүүхдүүд нийлээд 20 гараад явчихсан өнөр өтгөн айл болжээ. Даваажаргал, Баасанжаргал хоёрынх гурав гурван хүүхэдтэй гэнэ. Эндээс Даваажаргалын талаарх яриа эхэлж байгаа юм. Япон бэрдээ хэр байна даа гэж асуулаа. Тэгсэн хоёр хөгшин миний өөдөөс их том харж байна шүү. Тэгсэн аварга “Ямар байх нь чамд ямар хамаатай юм” гээд ундууцаж байна. Манай зурагчин миний өөдөөс том хараад гэрийн эздийг уурлуулчихав гэж байгаа бололтой байна шүү. Ер нь Мөөеө аваргын занг мэдэхгүй хүнд бол их сонин ааштай хүн шиг санагдана. Харин түүний ойр тойрны хүмүүс гаднаа хатуу боловч зөөлөн буулттай хүн гэдгийг мэднэ.

Энэ айлын амьдрал шулуун дардан замаар туулж өнгөрөөгүй тухай бас хуучлаад амжив

1990 оноос 2000 он хүртэлхи амьдрал хүнд байсан үе бий гэнэ. Аварга тогтсон ажилгүй. Цалин байхгүй, хүүхдүүд нь эхнээсээ оюутан болж сургалтын төлбөрийг нь төлөх гээд л олон асуудал тулгарч байжээ. Тамир эгч Мөнхбат аваргыг барилдахаас өөр зүйл огт анхаарал хандуулахгүй өдий хүрч байгааг хэлж байна лээ. Мөөеө аваргад ямар нэгэн эдийн шунал огт байхгүй гэнэ.

Мөнхбат аварга Би олж долоохдоо тааруу. Наймаа ч хийж үзээгүй. Тамир л наана цаана гэж явсаар хэдэн хүүхдээ өсгөсөн хүн гэж байна. Үнэхээр л түүнийг ямар нэгэн эдийн шуналгүй гэдгийг гэрт байгаа эд зүйлс хэлээд өгөх шиг. Харин бөхийн өмсгөл, дээл, малгай гээд бүгдийг нандигнан хадгалдаг юм билээ. Цэрэн аварга Мөөеө аваргын зодог шуудгийг ширж өгдөг байжээ. Хөлс үнэртсэн улаан өнгийн дугуй хээтэй зодог, шуудаг байна. Ид барилдаж явах үедээ мөн ч олон зодог шуудаг сольж байсан гэсэн.

Ингээд гэрийн эзэгтэй бидэнд зургийн цомог авчирч өглөө. Ж.Мөнхбат аварга гэрийн эзэгтэй хоёрын залуухан байхдаа морьтой авахуулсан сайхан зураг байна. Мөн гэр бүлээрээ авахуулсан зураг ч байх. Тэр дундаас Монгол Улсын аварга Д.Хадбаатарын цэл залуухан байхдаа авахуулсан зураг дурайтал гараад ирэх. Хадаа аварга Мөөеө аваргад шавиар орж тэднийд байдаг байсан гэнэ. Тамир эгчийг ажилдаа яваад ирэх үед гэр орныг нь цэмбийтэл цэвэрлээд хоол, цай хийчихсэн сууж байдаг байсан гэнэ. Тамир гуай Мөөеө аваргын араас хөөцөлдөхөөс гадна Хадаа аваргын эхнэр нь юм шиг хаана явааг нь цагдаж Хамаагүй хүүхэнтэй уулзаж болохгүй шүү гэж хүртэл загнаж явсан байна. Ёстой л нэг хүүхэд шиг гэнэн цайлган явсан даа. Сайрга хөлтэй, өндөр цагаан хүүхэд шавь болж ирснээс хойш Монгол бөхийн дэвжээн дээр багш шавь болсон түүх бий. Хад айхтар газраас гарч ирчихээд хэсэг манайд байсан. Тэр үед Хулгаруудын уудаг цай гээд баавар цай их чанаж өгнө хэмээн гэрийн эзэгтэй ярьж байна лээ.

Үнээ саалгадаггүй хоёр Мөнх гэх хоч хүртэл авч монгол бөхийн зүлэг ногоон дэвжээн дээр уран мэхийг уралдуулан хийж барилддаг байсан түүний өрсөлдөгч нь их аварга Н.Баянмөнх. Баянаа аварга нэгэнтээ Миний хөлстэй нүцгэн биеэрээ уулзсан хоёр хүний нэг нь Мөнхбат аварга хэмээн хэлсэн байдаг. Харин аварга маань Баянаа аваргын талаар Манай Баянаа ерөөсөө агуу л даа. Агуу бөх хүн гэж л хэлж байна лээ. Баянаа аваргын талаар өөр зүйл асуусангүй. Тэрээр Ж.Мөнхбат аваргынд ирэлгүй удаж байгаа гэнэ лээ. Харин хааяа утсаар ярьдаг гэсэн шүү.

Нар баруун тийш хэвийжээ. Цонхны цаана бүрэнхий болж байгаа харагдана. Цагийг эзлэн төрсөн домогт их аварга бидэнтэй хуучилсаар суув.

Өнөөгийн бөхчүүд их хүнд жинтэй, мэх муутай, хувхай төлөгнүүд болж. Барилдаж байгаа бөхчүүдийг харахаар хааяа уур хүрэх юм. Нэг л их зантай, өөхөн бөмбөгнүүд болж. Би ид барилдаж явах үед 73 килограмм л байсан шүү” хэмээн ярив. Гадаа ч бүрэнхий болжээ. Бид ч явах цаг болж хоёр хөгшин биднийг үдэн гаргаж өгсөн юм. Монгол бөхийн оноо дансанд “Аат хэмээн олны хайр, хүндэтгэлийг хүлээсэн Ж.Мөнхбат аваргын бүтээсэн олон амжилт тодоос тод үлджээ. Тэр яах аргагүй бөхийн спортын анхдагчдын нэг.

Биднийг гарах үед Аварга хүнээс аварга хүү төрлөө. Энэ бол төр түмний минь хишиг буян юм даа. Миний хүүхдүүдийн алба Туулын ус шиг тунгалаг, урт байг гэж ерөөсөөр үдсэн юм. Даяар дуурсагдах, далай даян, дархан аварга, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Ж.Мөнхбатынхаас гарч явахдаа Аварга хүн аваргаараа төрдөг гэсэн үг санаанд буух. Түүний Эртхэн харь лүднүүд минь. Миний бүх зүйлийг яриулна гэвэл хол оо хэвтэнэ гэж инээж суусан дотно дүр нүдэнд харагдана.