Нийтлэсэн 
-Н.ЭНХБАЯР ДАРГАД ХАНДАЖ ХЭЛЭХЭД, ТАНЫ ҮЕД ГАРСАН БҮХ ХЭРГИЙГ ТАНД ХАМААТУУЛЖ БАС БОЛОХ НЬ-
Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Санжийн Баяртай ярилцлаа.
-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар өнөөдөр дээр дооргүй ярьж байна. Та шинэ Үндсэн хуулийг батлахад гар бие оролцсон хүний нэг, Улсын Бага Хурлын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга байсан. Тухайн үед Улсын Бага Хурлын Эдийн засгийн байнгын хорооны даргаар ажиллаж байсан М.Энхсайхан та хоёрыг Үндсэн хуулийн талаарх асуултуудад гол хариултуудыг өгч байсан гэдэг. Тийм юм уу?
-Яг тийм ч бас биш. Гол төлөв Б.Чимид гуай хариулж байсан. Шинэ Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах Комиссыг анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай даргалж байсан. Орлогч нь Улсын Бага хурлын дарга Р.Гончигдорж. Нарийн бичгийн дарга нь Б.Чимид гуай. Энэ Комисс дотроо олон ажлын хэсэгтэй. Төрийн байгуулалт, хууль цааз, эдийн засаг, нийгмийн бодлого, хүүхэд залуучууд, эмэгтэйчүүдийн асуудал эрхэлсэн гэх мэт олон ажлын хэсэг байсан. Тэдгээрийг нь Улсын Бага хурлын байнгын хорооны дарга нар Л.Цог, М.Энхсайхан, Т.Очирхүү, Р.Хатанбаатар бид хэд тус тус ахалж байв.
Үндсэн хуулийн төслийг Ардын Их хурлаар хэлэлцэх үед бүгд л ачаалал ихтэй байсан. Хариуцсан чиглэлээрээ тайлбар өгөх, асуултад хариулах, ажлын хэсгээ хуралдуулах гээд олон үүрэгтэй. Улсын Бага хурлын гишүүдээс гадна чиглэл чиглэлийн олон эрдэмтэн, судлаачид ажлын хэсэгт ордог байсан. Ардын Их хурлаар төсөл хэлэлцэх явцад хуулийн зохицуулалт, төрийн байгуулалтын асуудлууд зонхилж байсан учраас Б.Чимид гуай, Л.Цог бид гурав бусдаасаа арай илүү ярьж, гарсан асуултад нь хариулж байсан санагддаг.
-Та мэргэжлийн хуульч хүн. Үндсэн хууль батлах үйл явцын талаар та яриач. Ард нийтийн саналыг хэр их тусгаж чадсан бэ?
-Тэр бол нүсэр ажил байсан. Гэхдээ бас ч гэж сонирхолтой, нэр төртэй ажил. Шинэ Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах ажил 1990 оны намраас эхэлсэн. Улсын Бага хурал болон дээр дурдсан Комисс, ажлын хэсгийн үй олон хурлаар энэ төслийг ярилцана. Төслийг хэсэгчлэн болон бүхэлд нь жил гаруй хэлэлцсэн байдаг. Хэлэлцэж буй асуудлаа хэвлэлээр байнга мэдээлнэ, уулзалт хийнэ. Санал онол ч ард иргэдээс цөөнгүй ирнэ. Нийгмийн эерэг идэвх санаачилга маш өндөр байсан үе.
Тэгээд эцэст нь жил “буцалгаж тунгаасан” төслөө Б.Чимид гуай гардаж, нэгтгэн зангидаад, 1991 оны арваннэгдүгээр сард Ардын Их хурлаар хэлэлцүүлж эхэлсэн. Тэнд 400 гаруй депутат хоёр сар гаруй төслийг маань шүүн хэлэлцсэн. Нийтдээ нэг жил гурван сар буюу харьцангуй богино хугацаанд амжуулж, харьцангуй сайн Үндсэн хуультай болж авсан гэж боддог.
-Ардын Их хурлын депутат 400 гаруй хүн хэлэлцсэн учраас Улсын Бага хурлаас оруулсан анхны төсөл ихээхэн өөрчлөгдсөн, мэргэжлийн хуульч бус хүмүүсийн олон санал Үндсэн хуулинд олонхын саналаар орсон учраас төслөө дордуулсан гэж ярьдаг. Тийм юм болсон юм уу ?
-Үндсэн хууль бол нэг талаасаа нийгмийн гэрээ. Нөгөө талаасаа энэ гэрээний гол зарчим, үзэл санааг цогцоор нь хуульчилсан эрх зүйн акт. Тийм учраас нийгмийн төлөөлөл ч хэрэгтэй, мэргэжлийн хуульчдын оролцоо ч чухал. Үндсэн хуулинд тухайн нийгмийн хүсэл мөрөөдөл, эрэлт хэрэгцээ, бодол санаа тусгалаа олсон байх естой. Ардын Их хурлын депутатууд бол ард түмний төлөөлөгчид, нийгмийн дуу хоолой нь. Тэдний оролцоо зүтгэлийг үгүйсгэх аргагүй.
Олны ухаан оломгүй далай гэгчээр төсөл хийхдээ мань мэтийн бодоогүй, анзаараагүй үлдээсэн зүйл хэлэлцүүлгийн үеэр цөөнгүй гарсан. Хүн хүн өөр учраас төсөл хэлэлцэж байх үед янз янзын л санал гарч байсан.Хэрэг болох санал ч гарна, эцэг хуулинд төдийлөн хамаагүй санал ч гарна. Үндсэн хуулинд яавч орох учиргүй, концепци үзэл санаанд үл нийцэх саналууд ч бас гарч байсан. Үндсэн хуулийн аль нэгэн заалтыг оруулах эсэхийг санал хурааж, олонхын саналаар шийднэ. Тиймээс Улсын Бага хурлаас өргөн барьсан төслийг сайжруулсан ч юм бий, бас дордуулсан ч юм бий. Молхи миний бодлоор шүү дээ.
-Сайжруулсан ч, дордуулсан ч юм бий гэж та сая хэллээ. Аль нь илүү туссан бэ. Та тодорхой жишээ дурдаж болох уу?
-Сайжруулсан нь дордуулснаасаа их байсан биз. Ялангуяа Үндсэн хуулийн “Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлага” гэсэн бүлэг дээр улс орны өнцөг булан бүрээс хүрэлцэн ирсэн депутатуудын санал чухал байсан. Хоёрхон хуудас энэ бүлэг дээр бид бараг хоёр долоо хоносон байх шүү. Үүний үр дүнд тун чамбай бүлэг болсон гэж боддог.
Дордуулсан юм ч бас бий. Жишээ нь, “УИХ бол төрийн эрх барих ДЭЭД байгууллага…” гэсэн зүйл байна. Ленинч онол, сэтгэлгээнээс өвлөгдөж үлдсэн ойлголт. Төрийн эрх мэдлийг хуваарилах сонгодог онолын дагуу хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн харилцан шүтэлцээтэй, эрх тэгш гурван эрх мэдэл бий. Аль нэг нь “дээд” байх учиргүй. Гэтэл ийм заалт орсон. Парламентын тогтолцоог улам баталгаажуулж буй санаа нь зөв ч, ингэж томьёолох нь ор тас буруу.
Өөр нэг жишээ. Парламентын тогтолцоог сонгоё гэж сонгосон хэрнээ Улсын Ерөнхийлөгчийг “сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ” сонгох заалт орчихсон. Ингэснээр “бүх ард түмнээс сонгогдсон” Ерөнхийлөгч нь Ерөнхий сайдтайгаа эрх мэдэл булаалдах эхлэл тавигдсан байдаг. “Ерөнхийлөгчөө бүх ард түмнээс сонгох юм бол нэгмөсөн АНУ шиг Ерөнхийлөгчийн тогтолцоотой болох нь зүйд нийцнэ” гэхэд “Үгүй. Парламентын засаглал л манайд хэрэгтэй” гэнэ. Энэ заалт дээр бас их удсан, нэлээд маргалдсан ч “бүх ард түмнээс сонгогдох” заалт батлагдсан.
Тэгээд яван явсаар Ерөнхийлөгч гэх институци нь гүйцэтгэх болон шүүх эрх мэдлийг булаацалдсан, бүхнийг захирах амбицтай субьект болон “томорч” эхэлсэн түүхтэй.Энэ мэтээр төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт алдагдах, үндсэн гурван эрх мэдэл харилцан хяналт тэнцэлгүй болж, холилдон хариуцлага сулрах, төрийн ажил буруу тийш хэлбийж эхэлсэн нь үнэн.
-Үндсэн хуулиндаа гар хүрэх ёсгүй гэж үздэг хүмүүс ч цөөнгүй байгаа. Болохгүй байгаа бүх юм, өнөөдрийн алдаа завхрал Үндсэн хуулиас болоогүй, сахилга хариуцлага хаана хаанаа алдагдсанаас болж байна гэж ярьдаг. Энэ талаар таны бодол?
-Тэр үнэн. Өнөөдрийн бүх буруу, зөрүүг Үндсэн хууль руу чихэж болохгүй. Гэхдээ хичнээн сайн хууль байгаад тэрнийгээ мөрдөхгүй бол амьдрал жигдрэхгүй, сайжрахгүй. Тиймээс хэн нэгний мөрөөдөөд байгаа шиг “чанга хатуу гар” биш, хуулийн чанга хатуу засаглал хэрэгтэй. Хуулийн өмнө бүгд бөхийдөг, сөгддөг байж гэмээнэ юм журмандаа орно, амьдрал сайжирна. Дарга цэрэг, энгийн нарийн иргэд гэж ялгалгүй, бүгд хуулийн өмнө сөгддөг байх естой. Өнөөдөр хэн нэгэн албан тушаалтны биш, хуулийн диктатур ноёлох естой.
Үүний зэрэгцээ Үндсэн хуулиа амьдралд нийцүүлье, сайжруулж засъя гэж байгаа нь зөв. Сая миний жишээ болгосон болон өөр зарим заалтыг шинээр томьёолон батлах хэрэгцээ бий болсон. Үндсэн хууль маань зургаан бүлэг, далан заалттай. Бичгийн стандарт цаасны хорь орчим хуудсанд багтдаг цомхон баримт юм шүү дээ. Үүний 1,2,4,5,6 дугаар бүлэгт нэг их засвар шинэчлэл хийх шаардлага үгүй гэж би үздэг. Гагцхүү “Монгол Улсын төрийн байгуулал” гэх 3 дугаар бүлэгт л “но”-той зарим асуудал бий. Хамгийн урт, хамгийн адармаатай бүлэг. Тэрнийг засах, янзлах хэрэгтэй. Төрийн байгуулал маань, ялангуяа гүйцэтгэх эрх мэдэл маань энгийн бүтэцтэй, эрх үүрэг нь бүрэн ойлгомжтой байх естой. Гол асуудал бол төрийн аливаа үүрэг эзэн хаягтай байх естой, хариуцлага тооцох боломжтой байх естой. Энгийн энэ суурь зарчим амьдралд хэрэгжсэн байхад учиртай.
-Үндсэн хуулинд оруулах өөрчлөлтийн талаарх гарч байгаа санал, төсөлтэй та танилцаж судалсан уу. Энэ чухал ажилд та яагаад оролцдоггүй юм бэ. Шинэ Үндсэн хуулийг батлахад гар бие оролцсон хүний хувьд та яг одоо л идэвх зүтгэлээ гаргах ёстой юм биш үү?
-Санал, төслүүдтэй хэвлэлд гарч буй хэмжээнд нь бол танилцаж, уншиж, сонсож байгаа. Гэхдээ нэг их судлаад л, дүн шинжилгээ хийгээд байгаа юм бол надад алга. Ийм чухал ажлыг төр зохион байгуулдаг. Идэвхи зүтгэлээрээ давхиад ордог сайн дурын уран сайханчдын үзлэг, концерт биш.
-Гарсан олон санал, төслийг уншиж, сонсож байхад танд ямар бодол төрж байв даа?
-Санал олон байж болно. Харин Үндсэн хуулийн концепци бол цорын ганц л байх ёстой. Миний хэлээд байгаа гол санаа бол энэ юм. Бид парламентын тогтолцоогоо хэвээр хадгалах гээд байна уу, эсвэл өөрчилж Ерөнхийлөгчийн тогтолцоонд шилжих гээд байна уу гэдэг маань суурь асуулт. Нэгэнт сонгосон параментын тогтолцоогоо хадгална гэж өнөөгийн УИХ үзжээ гэж би ойлгосон. Хэрэв тийм бол яг тэр л тогтолцооныхоо үндсэн зарчим, үзэл санаанд нийцсэн санал, онолын хүрээнд л хэлэлцүүлэг өрнөх ёстой гэж бодогдох юм. Гэтэл яригдаж байгаа тэр олон санал дотор огт өөр тогтолцоонд хамаарах санал, онол хоорондоо холилдсон байдалтай яваад байх шиг.
Автомашинтай зүйрлэе. Машины хөдөлгүүр нь бензин үү, дизелийн түлш хэрэглэдэг үү гэж ялгардаг. Бензин хөдөлгүүртэй тэргэнд дизель хөдөлгүүрийн эд анги суулгах, орлуулах гэж оролдох нь утгагүй. Үүнтэй л адил юм. Энд тэндээс гаргасан олон саналыг сонсож байхад энд тэнд үзсэн, таалагдсан гоё машины элдэв эд анги машиндаа авч зүүх гээд яриад байх шиг. Зарим нь бүр машины биш, мотоцикл, дугуйн эд анги ч санал болгож байх шиг. Тиймээс давын өмнө ойлголтын зөрүүгээ гаргаж сайн жигдлээд, дараа нь нэгдсэн нэг концепци дээр ярилцах хэрэгтэй л дээ. Тэрнээс “эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй” гэх маягийн бүгдэд таалагдах “найрсаг” аргаар Үндсэн хуулиа найруулж болохгүй санагдана.
-Москвагийн Их сургуульд сурч байхдаа “Парламентын тогтолцоо” гэх сэдэв судалж байсан гэж та номондоо бичсэн байсан. Гэтэл Улсын Бага хуралд байхдаа таныг Монгол Улсад Ерөнхийлөгчийн тогтолцоо илүү зохино гэж ярьдаг байсан, Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулж байх явцад энэ саналаа оруулах гэж зүтгүүлсэн гэж ярьдаг юм билээ. Тэр үнэн үү?
-Тэр үнэн, та ч овоо сайн мэдээлэлтэй яваа юм байна. Ерөнхийлөгчийн тогтолцоо манайд илүү тохиромжтой гэж би боддог байв. Төрийн тэргүүн, өрхийн тэргүүнээ дээдлэн хүндэлдэг монголчууд бидний хандлага, сэтгэлгээний онцлог, гүйцэтгэх засгийн шийдвэрийг түргэн шуурхай гаргадаг давуу тал, хариуцлага үүрэх болон тооцох тогтолцоо илүү ойлгомжтой, энгийн байдаг гэх мэтийн давуу тал энэ тогтолцоонд бий. Мөн улс төрийн намуудын төрийн ажилд оролцох оролцоо арай бага гээд сайн тал бас бий. Тэрнийг нь ярьж, хувь гишүүнийхээ хувьд ятган ухуулж, нэлээд л юм болдог байв. Зүтгүүлээд байсан юм бол үгүй. Гэвч санал хураагаад Улсын Бага хурлаас Парламентын тогтолцоон дээр суурилсан төсөл дээрээ тогтох болсон. Тэрнээс хойш би олон юм яриагүй. Олонхоо дагахаас өөр яах билээ.
-Одоо энэ талаар таны бодол ямар байдаг вэ?
-Бүрэн төгс тогтолцоо гэж хаана ч үгүй. Сайн, муу тал аль алинд нь бий. Тухайн орны төрт ёсны уламжлал заншил, нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийн түвшин зэрэг онцлогт нь аль нь илүү тохирох вэ гэдэг л асуудал. Ерөнхийлөгчийн тогтолцооны эерэг талыг би сая хэлсэн. Тэр нь хэвээрээ байж л байна. Гэхдээ тэр үед ч, одоо ч “төрийн тэргүүн болсон нэг хүнээс хэт их хамааралтай байх нь Монгол Улсад осолтой” гэж үзсээр ирсэн. Тэр нь ч бас ортой л доо. Тэгээд ч парламентын тогтолцоогоо бүрэн төгс хэмжээнд нь, ном ёсоор нь хэвшүүлээгүй байж, одоо тэрнээсээ гэнэт буцна гэж юу байх билээ. Ажил хийвэл дуустал, давс хийвэл уустал гэдэг дээ.
-Шинэ Үндсэн хууль батлагдсан өдөр таныг Улсын Бага хурлаас гарах өргөдлөө өгсөн гэж ярьдаг. Эсэргүүцлээ ийм байдлаар илэрхийлсэн гэдэг. Яагаад тэгсэн юм бэ?
-Эсэргүүцэл илэрхийлэх юу байх вэ. Бүхэлдээ бол сайн Үндсэн хууль болсон гэж үзэж байсан. Харин миний түрүүний дурдсан болон өөр бусад ганц нэг заалт нь “эрлийз, саармаг” болсон гэж үзээд, Комиссын удирдлага, гишүүддээ үе үе бухимддаг байсан. “Хоёр тогтолцоог холиод “эрлийз” тогтолцоо батлах нь буруу. Ялангуяа томчуулын үүрэг, хариуцлагын зааг нь тов тодорхой болгох ёстой байлаа. Тун удахгүй эрх мэдлээ булаацалдаад унана. Эцэстээ бантан болно. Хэн хариуцах юм” гэж дүвчигнэж байгаад өргөдлөө өгчихсөн. Үндсэн хууль баталсан тэр өдөр. Залуу ч байж, халуун ч байж. Гэхдээ дотроо бол “Үндсэн хууль боловсруулах, батлах ажилд гар бие оролцлоо. Болоо юм биш үү. Улс төрийн ажил дэмий юм байна. Эрдэмтэн судлаач болъе” гэж шийдсэн байсан үе. Гэхдээ хоёулаа Үндсэн хуулийн тухай л ярилцана гэж тохирсон учраас хувийн амьдралын энэ сэдвээ орхино байгаа.
-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах цаг нь болсон байлаа гэхэд тийм чадамж, потенциал гардаж буй хүмүүст нь бий юу?
-Байлгүй яах вэ. Гардаж байгаа одооны энэ л хүмүүс гардахгүй бол өөр хэн гардах билээ. УИХ-ын болон ажлын хэсгийн гишүүд гээд нэрийг нь тоочих аргагүй, мэргэжил боловсрол, туршлага арвин олон хүн байгаа юм билээ. Дутуу тоочоод хүн гомдоохын нэмэр. УИХ-ын гишүүдийн өргөн барьсан төсөл бол чамбай болсон байна гэж харсан. Олон ч хүн, олон ч жил энэ төслийг нухсан даа. Гэтэл төгс юм гэж энэ хорвоод байх биш. Өгөө авааны зарчмаар, буулт зөвшилцөл байдлаар орж ирсэн юм байх даа гэмээр ганц нэг “саармаг” заалт, санаа оноо бас харагдсан. Гэхдээ энэ бол миний л бодол. Би буруу бодсон байж болно шүү дээ.
-2000 оны Үндсэн хуульд оруулсан “долоон өөрчлөлт” өнөөдрийг хүртэл шүүмжлэл дагуулж байна. Мэдээж дан алдаатай өөрчлөлт болоогүй байх. Тэрхүү долоон өөрчлөлтийг та хувьдаа дэмжиж байсан уу?
-Үгүй. Зад эсэргүүцэж байсан. Би тэр үед Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга байсан. Бараг жил тойрон л УИХ, Ерөнхийлөгч, Үндсэн хуулийн Цэцийн дунд гурвалжин дөрвөлжин юм болсон. Яривал урт удаан түүх болно. Гэхдээ яг хуульчийн нүдээр харвал тэр долоо бүгд “дордуулсан” өөрчлөлт байгаагүй. 4:3 гэсэн харьцаатай гэж хэлж болно. Тэр хэдэн өөрчлөлтөд одоогийн нөхцөлд авах, гээхийн ухаанаар л хандах естой болов уу.
-Нэмэлт, өөрчлөлт хийх гол шалтгааныг “дордуулсан долоон өөрчлөлтийг” эргэж харах гэж буй гэсэн. Тухайлбал, давхар дээлийг тайлна гэж байгаа. Энэ зөв үү. Мөн УИХ-ын 62 гишүүний өргөн барьсан Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэхээр болж байна. Ингэж чадсанаар гүйцэтгэх засаглалын тогтвортой байдлыг хангана гэж байгаа. Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэх нь зөв үү. Үр дүн гарч чадах уу?
-“Давхар дээл”… Энэ хэллэг нь хүртэл машинаа “сайхан” монголчилж буйн нэг жишээ. Нөгөө л миний сая ярьсан тогтолцооны сонголтын асуудал юм даа. Ямар тогтолцоо төлөвшүүлж байгаа юм тэрнийхээ л үндсэн зарчим, үзэл санааны дагуу явах естой шүү дээ. Парламентын тогтолцоо бүхий улс оронд Засгийн газрын гишүүдийг парламентын гаднаас томилдог практик нэн ховор. Бараг бүгд л парламентын гишүүд байдаг. Ганц нэг нарийн мэргэжлийн хүн авах шаардлагатай бол тэгсгээд гаднаас томилж байгаа харагддаг.
Ерөнхий сайдын “эрх мэдлийг нэмэх” юу байх вэ дээ. Энэ тогтолцооны дагуу эдлэх естой эрх, үүрэх учиртай хариуцлагыг нь ном есоор нь өгөх тухай л асуудал юм шүү дээ. Дэлхийн арвин жишиг, бидний өөрсдийн бага сага туршлага бэлхэн байна. Дугуй шинээр зохион бүтээх гээд байх хэрэг, шаардлага огт байхгүй. Тэгэх тусмаа “Хүмүүс юу гэх бол, түйтэр юу гэж жиргэх бол” гээд л, тэрнийг удирдлага баримжаа болгоод байх юм бол “бантан” болно. Тэгж байснаас Үндсэн хуулиндаа огт гар хүрэхгүй байсан нь дээр.
-Мөн Улсын төсвийг хэлэлцэж байхдаа Засгийн газрын зөвшөөрөлгүйгээр зарлагын шинэ төрөл нэмэхийг хориглож байна. Хариуцлагатай төсөв батлагдах давуу талтай гэдгийг хууль санаачлагчид хэлж байна. Энэ нь зөв үү, таны бодлоор?
-Зөв байлгүй яах вэ. Мөнгө зарцуулах ямбыг нь депутатууд эдлээд, хорголоо тоолох, хариуцлага хүлээх ялыг нь Засгийн газартаа үлдээж буй хэрэг. Арван хэдэн жилийн өмнөөс орж ирсэн завхрал. Бас л тогтолцооны зарчим, логик ёсоороо шийдэгдэх естой асуудал.
-Ерөнхийлөгчийн зүгээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төсөл, санал өргөн барьсан. Та уншиж танилцсан уу. Таны сэтгэлд нийцсэн санал байна уу?
-Танилцсан. Гэвч тэр санал болгосон төслийнх нь тухай ярихаас өмнө зарчмын нэг асуудал хөндмөөр байна. Улсын Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах, нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг манлайлж байх ёстой албан тушаалтан. Гэтэл үйл явцын урд нь биш, ард нь яваад байх шиг. Төслийн эхний хэлэлцүүлэг дуусч байхад саналаа өгч, өөрийгөө болон өрөөлийг эвгүй байдалд оруулав. Хуулиар бол ингэх нь хориотой. Үндсэн хууль хэлэлцэхдээ хүртэл хуулиа зөрчинө гэдэг нэг л бэлгэдэлгүй.
Нөгөө УИХ-ын гишүүд нь эв эеийг эрхэмлээд Ерөнхийлөгчийн саналаас авч болох санаа оноо олох, зүйх, нийлүүлэх гээд үйлээ үзэж байгаа бололтой. Ерөнхийлөгчийг гэхээсээ би түүний урагшгүй албатуудыг нь буруутгамаар байна. УИХ, Засгийн газар, Шүүх эрх мэдлийнхэнтэй Ерөнхийлөгч харьцах харьцаан дээр байсхийгээд л эрх зүйн алдаа гаргаж, догол мөр үүсгэж байгаа нь харагддаг.“Хууль журам ямар хамаатай юм” гэсэн шүү маш осолтой хандлага Ерөнхийлөгч, түүний тамгын зүгээс ханхийдэг болоод удаж байна. Энэ бол харамсалтайгаас гадна холын уршигтай.
Ерөнхийлөгчийн төсөлд бодууштай, авууштай санал хэд хэд байна гэж харсан. УИХ-ын гишүүдийн тоог 108 болгох, бүрэн эрхийг нь таван жилийн хугацаатай болгох санал нь зөв. Мөн гишүүнийхээ 50 хувийг нь мажоритар, нөгөө 50 хувийг нь пропорционал тогтолцоогоор сонгодог болох саналыг дэмжмээр санагдсан.
-Гишүүдийн тоог 108 болгох, сонгуулийн тогтолцооны холимог энэ зохицуулалт манай нөхцөлд хэр буух вэ?
-Парламентын тогтолцооны суурь зарчим талаасаа бол пропорционал элемент заавал байх учиртай. Бүрэн пропорционал биш юм аа гэхэд хагас нь байх нь зүйтэй. Холимог тогтолцооны хувь харьцааг нь Үндсэн хуулиндаа тусгах нь зөв ч байж мэднэ. Эс тэгвээс сонгууль болгоны өмнө хуулиараа оролддог гаж практик арилахгүй. Гишүүдийн тоог нэмэх нь амьдралын шаардлага. Иргэдийн сонгох төлөөллийг сайжруулах, нэг гишүүний хууль тогтоох, шийдвэр гаргах жин нөлөөллийг багасган жигдлэх талаасаа энэ бол зөв санал. Харин яг хэдээр нэмэхийг УИХ-ын гишүүд тооцоо, үндэслэлтэй шийднэ биз. Тэр 108 гэх тооны нарийн үндэслэлийг би мэдэхгүй. “Сумо бөхийн 68 дугаар аваргатай учраас 68 хувийн татвар оногдуулъя” гэдэг шиг юм арай биш байлгүй дээ гэж найдъя.
-Гишүүдийн зүгээс өргөн барьсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд шүүхийг хараат бус, хариуцлага нь тодорхой байлгахаар тусгажээ. Энэ зорилгодоо хүрч чадах болов уу?
-УИХ-ын гишүүдийн өргөн барьсан төсөл чамбай болсон тухай би түрүүн хэлсэн. Шүүхийн хараат бус байдлыг хангах, шүүгчдийн хариуцлагыг нэмэгдүүлэх чиглэлийн тун зөв саналууд орсон харагдсан. Харин Ерөнхийлөгч энэ бүх саналыг нь хасах, шүүгчид хариуцлага тооцох эрхийг өөртөө авах төсөл оруулж байгаа нь буруу.
-Өнөөдрийн Шүүх засаглал улс төрөөс хараат гэдэгтэй та санал нийлэх үү?
-Нийлнэ. Би үүнийг арьс махаараа мэдэрсэн хүн. Одоо тэгээд Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан саналаар нь явах юм бол шүүх эрх мэдэл хараат байтугай “халаасных нь” болох талдаа гарах биз.
-Үндсэн хуульд намын тухай тусгах шаардлагатай юу. Тэр дундаа 50 001 хүний гарын үсэг цуглуулах босго тавьж байгаа. Одоогийн хуульд буй 801 гэдэг тоо ч хүн амтайгаа харьцуулахад өндөрт тооцогддог. Нам байгуулах асуудлыг ердийн хуулиар зохицуулж болно гэж хуульчдын зүгээс тайлбарлаж байна лээ?
-1992 оны Үндсэн хуулинд тусгаснаас илүү заалт оруулах хэрэггүй биз гэж бодож байна. Тэгэх тусмаа тэр тоо моо бол бүр ч хэрэггүй. Органик гэгддэг хуулиараа улс төрийн намын асууудлыг зохицуулах бүрэн боломжтой.
-Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөл дээр ҮАБЗ, Монголбанк, Үндэсний хөгжлийн газар, Аудит, Төрийн албаны зөвлөл зэрэг байгууллага Үндсэн хуулийн байгууллага болохоор ороод ирлээ. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?
-Үндсэн хуулиа урт настай, уул шугам, үндсэн зарчим тогтоосон суурь хууль болгоё гэж байгаа бол элдэв байгууллагын нэр “чулуун дээр сийлэх” хэрэггүй.
-Түүнчлэн Ерөнхий сайд томилогдчихоод мөрийн хөтөлбөр боловсруулж, мөрийн хөтөлбөрөө эхлээд ҮАБЗ-өөр оруулах ёстой. ҮАБЗ бүр шийдвэр гаргана гэж байгаа. Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг олон байгууллага булаацалдсаар орж ирж байна гэх шүүмжлэлүүд байна?
-Сайхан байшин барьчихаад сууринд нь цагтай мина булахтай л адил юм болох байх. Эрх мэдлийн хөнжлийг өөр дээрээ овоолох гэсэн оролдлогын бас нэгэн жишээ.
-Үндсэн хуулийн талаарх байр суурийг тань сонслоо. Таныг Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсны хувьд зарим нэг зүйл асуухгүй бол болохгүй нь. Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг Монгол Улс авсан тухайд та ямар байр суурьтай байдаг вэ.
-Гадны мэдэлд байсан эд дотогшоо ороод ирсэн нь зөв. Харин дотогшоо оруулах зуураа хууль журмаа зөрчсөн бол буруу.
-“Эрдэнэт”-ийн 51 хувийг “Стандарт” банкинд барьцаалснаас болж тус үйлдвэр 109 сая долларын төлбөр төлөх Арбитрын шийдвэр гарсан. “Эрдэнэт”-ийг барьцаалж “Стандарт” банкнаас зээл авахад тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Баяр ямар нэгэн байдлаар оролцсон байж болзошгүй гэх яриа ч гараад удаж байгаа?
-“Яриа гараад” биш. “Яриа гаргаад” удаж байна. Н.Энхбаяр даргын хувийн сонин, телевиз энэ тухай байнга цуурдаг. Эрдэнэт үйлдвэр баталгаа гаргаж, гадны банкнаас зээл авсан гэх асуудал намайг Ерөнхий сайд болохоос өмнө эхэлж, би Ерөнхий сайдын ажлаа өгснөөс хойш ч үргэлжилсэн юм билээ. Би энэ тухай мэдээгүй. Энэ бол хууль илт зөрчсөн үйлдэл учраас би Ерөнхий сайд байхдаа мэдсэн бол шууд зогсоох байсан. Улсын үйлдвэрийн газар баталгаа гаргаснаар хувийн компанид зээл олгоно гэж юу байсан юм. Цаад банк нь ч гэлээ үүнийг судалж, нарийн нягталж байж тийм их хэмжээний зээл олгодог баймаар. Тиймээс залилан мөн бол цаад банкны талын аль нэгэн этгээдтэй хамтарч хийсэн хэрэг байж таарна гэж барууны нэг хуульч надад хэлж байсан. Ортой л болов уу гэж бодогдсон.
Энэ үйл явц өрнөж байх үед Ерөнхий сайд байснаараа л би “буруудаж” буй бололтой. Н.Энхбаяр даргад хандаж хэлэхэд, энэ логикоор явбал таныг Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгч байх үед нь гарсан аль ч хэргийг танд хамаатуулж бас болох нь. Луйвар, авлигаас гадна хүн амины ноцтой ноцтой хэрэг гарч байсан. Нөгөөтэйгүүр, “Стандарт” банкнаас авсан зээлтэй би ямар нэгэн байдлаар холбоотой байсан бол би ингээд чөлөөтэй сууж байхгүй биз. Асуудлыг макро, микро, бүр нано түвшинд шалгаж байгаа гэсэн.
-Оюу толгойн гэрээг танаас салгаж ойлгох аргагүй. Үүн дээрээ ч та буруутгагдаж байгаа. Нийгмийг хоёр хуваагаад байгаа энэ том маргаанд хамгийн бодитой хариулт өгөх хүн нь та байх. Ер нь энэ гэрээг буруутгах үндэслэл бий юу?
-За бид хоёрын яриа бүр хадуурлаа. Тэгээд ч Оюу толгойн гэрээний сайн муу тал, энэ гэрээ байгуулах үеийн нөхцөл байдлын талаар би сая гаргасан номондоо овоо дэлгэрэнгүй бичсэн. Тоть шувуу шиг ярьснаа давтаад суумгүй байна.
-Нээрээ та саяхан “Жаран хоног “Жаран”-ы бутархай” номоо гаргасан. Хүмүүс ихэд сонирхон хүлээж авах шиг боллоо. Ном бичих болсон учир шалтгааныхаа талаар яриач?
-Шалтгаан уу? Үгүй дээ л тань шиг сурвалжлагч нарын байнга асуудаг асуултад нэг мөр дэлгэрэнгүй хариу өгье гэж бодсон. Нөгөө талаас, олон жил гүтгүүлж доромжлуулсан хэрнээ “Ийм юм тоож дуугараад яах вэ. Цаг нь ирэхээр бүх юм аяндаа тодорно” гэж пээдийж, дуугаа хурааж явсан байна. Тэр маань буруу байж. Тэгээд ганц ном гаргасан. Цаашдаа ч гаргана гэж бодож байгаа.
-Таныг долдугаар сарын 1-ний үйл явдлын талаар ном бичиж байгаа гэж сонссон. Энэ мэтчилэн туулж буй амьдрал, замналаараа цаашид ном бичих бодолтой байгаа юу?
-Тийм. Тийм сэдэвтэй баримтат ном бичиж эхэлсэн. “Жарны бутархайгаа” ч үргэлжлүүлж байна. Сая ном гарсны дараа урмын хэдэн үг сонсоод онгирсон юм байлгүй. Гэхдээ тэглээ гээд би зохиолч болчихгүй. Зохиож бол бичихгүй. Үзсэн, дуулсан, туулснаа л бичнэ. Ном уншдаг цаг байдаг бол, ном бичдэг цаг нь бас ирдэг юм шиг байна.
-ЕТГ-ын газрын дарга З.Энхболд таныг Оюу толгой гэрээний дараа огцом баяжсан. С.Баярын АНУ-д байгаа арван хаусыг илрүүлсэн гэж ярьсан байна лээ…
-Наад сэдвээр чинь би түйтэрт санаа бодлоо жиргэсэн санаатай. “Та тэнд очиж мөрдөгч хийж юм илрүүлээд л, энд ирж шүүгч хийж хүн яллаад л. Том дарга байх тусмаа хуулиа илүү чанд сахих ёстой, үндсэн ажлаа сайн хийх ёстой” гэдгийг нь сануулсан. Бусдыг нь яриад яах вэ, сүйдтэй юм болоогүй.
-Таныг твиттерт их идэвхтэй байгааг хүмүүс анзаарах болж. Хүн нэг бүрт хариулт өгөөд сууж байх чинь зарим нэгэнд таалагдахгүй ч байх шиг. Та чинь ховорхон дуугардаг, тэр хэрээрээ их үнэ цэнэтэй харагддаг хүн шүү дээ. Тийм их завтай болоо юу. Твиттер танд ямар санагдав?
-Тэр ховорхон дуугардаг маань буруу байж гэдгийг би сая хэлсэн. Тийм ч учраас ном бичиж байна, ярилцлага өгч байна, түйтэрт жиргэж байна. Түйтэр юм юмтай сонин орчин юм. Шинэ сонин юманд зав гаргаж л таарна. Түйтэр бол шинэ сонин мэдээллийн сэжүүр олонтой юм. Тэрнийгээ тойроод санаа бодлоо тэр дор нь хуваалцах боломжтой нь сайхан юм. Байр сууриа товч, тодорхой хэлэх авсаархан индэр юм. Би түйтэрт ороод сар гаруй л болж байна. Шинэ айлд ороод над руу хандсан хүмүүстэй нь мэнд мэдэх, танилцах, үг солих, хөөрөг зөрүүлэх, сонжиж үзэх хэрэгтэй биз дээ. Тэгж байж тэр айлыг мэднэ, өөрийн болно.
-Таны бодлоор твиттерийн сайн, муу тал нь юу вэ. Сошиал орчинд заримдаа үүсдэг хэрүүл маргаан, дайрах давшлах нь танд ямар санагдав?
-Өдөр тутмын амьдралд юу байна, тэр нь түйтэр орчинд байж л таарна шүү дээ. Давуу тал нь улаан нүүр тулахгүй юм. Тийм учраас ганц нэг хоосон жиргээг тоохгүй орхиж болдог юм байна. Эсвэл үгсийн сан нь хараал зүхлээс хэтрэхгүй хэрнээ, шал шал хийдэг ганц нэгийг нь орчноосоо эгнэгт зайлуулан “блок” хийж болдог юм байна. Бодит амьдралд тийм “блок” товч байхгүй нь харамсалтай юм даа (инээв). Түйтэрийн дутагдалтай тал нь мөнөөх л улаан нүүрээрээ тулдаггүй нь юм. Тулдаггүй, хүний нүднээс далд суугаа учраас зарим нь хүнээ бүр больдог бололтой. Нийтийн жорлон яаж завааруулдаг билээ, яг түүнтэй адил. За тэр ч яах вэ. Уул шугамандаа түйтэр бол хэрэгтэй, зугаатай орчин санагдсан. Арай эрт энэ айлд орох минь яав даа гэж бас бодсон шүү.
-Танай МАН дотор өнгөрсөн хугацаанд болж өнгөрсөн үйл явдлыг танаас асуухгүй өнгөрч боломгүй. Та хөндлөнгөөс хэрхэн үнэлж дүгнэж сууна вэ?
-Нэгд, намын асуудлаа нам дотроо л ярих ёстой гэж боддог. Хоёрт, би намын амьдрал, үйл явцаас урьдынхаа бодвол одоо зайдуу яваа хүн.
-Таны өдөр тутмын ажил ямар хэмнэлтэй байна. Нөгөө айхавтар нэртэй газар очиж мэдүүлэг өгсөөр байгаа юу?
-Эрхэлсэн тодорхой ажилгүй, тэтгэврээ тогтоолгосон хүний өдөр тутмын хэмнэл ямар байдаг, тийм л байгаа. “Нэртэй” гэх тэр газар дуудвал очно, асуувал хариулна. Шүүх хурал дөхөж байгаа учраас танилцах, судлах юм бас байгаад байна.
-Таныг Монголын нийгэм дэх нөлөө бүхий хүмүүсээс хол хөндий, харилцаагүй байгаа гэдэгт хэн ч итгэхгүй. Ямар хүмүүстэй бодол санаагаа ярилцаж байна даа?
-Би хүмүүсийг нөлөөтэй, нөлөөгүй гэж ангилаад байдаггүй. Сонирхолтой сонирхолгүй, уулзмаар уулзмааргүй гэж ялгадаг. Нөлөөтэй хэрнээ сонирхолгүй, уулзмааргүй хүн олон шүү дээ. Харин сонирхолтой, уулзмаар хүмүүстэй бол уулзсан хэвээр л байгаа.
-Таны хувьд ирж яваа цаг хугацаа их тодорхойгүй харагдаж байна уу, аль эсвэл бүр ч тодорхой харагдаж байна уу?
-Мэдэхгүй. Заримдаа тодорхой ч юм шиг, заримдаа үгүй ч юм шиг.
-Ойрд Төрийн ордон хэзээ орсон бэ, бас намынхаа байраар?
-Ноднин хавар Лондонгоос ирээд намын байраараа ороод гарсан. Тэрнээс хойш тийшээ зүглээгүй. Төрийн ордонд ороогүй удаж байна.
-Өнөөдрийн Монголын улс төрд итгэл найдвар, гэрэл гэгээ байна уу?
-Гэрэл гэгээний хувьд бол мэдэхгүй юм. Харин итгэл найдвар бол байнга л байх ёстой биз дээ.
-Ярилцсанд баярлалаа.
Сэтгэгдэлүүд